رابطه خشکسالی هواشناسی و کمبود جریان های سطحی و ارائه برنامه مدیریت خطر و خسارت خشکسالی(مطالعه موردی: بخشی از حوضه آبخیز اترک بالایی و میانی)

خشکسالی یکی از مهمترین انواع خطرات طبیعی جوی و پدیده ای آرام و نافذ است. در همه شرایط اقلیمی و با شدت و دوام متفاوت خسارات متنوعی به زندگی انسان و اکوسیستم ها وارد می نماید. از این رو ارزیابی شدت و تعیین مناطق تحت خطر از پیش شرط های ارائه برنامه های مدیریتی است. در این تحقیق جهت ارزیابی و تحلیل مکانی و زمانی و تدوین برنامه مدیریت خشکسالی در حوضه آبخیز اترک ابتدا شاخص خشکسالی spi در 6 بازه زمانی (3، 6، 9، 12، 24، و 48 ماهه) برای طول دوره آماری 31 ساله (1383-1354)، محاسبه و نقشه بندی و سپس به جستجوی نظم زمانی و مکانی وقوع آن پرداخته شد. همچنین با استفاده از مدل ساریما (sarima) بارندگی در 5 سال آینده پیش یابی گردید. رابطه بین خشکسالی هواشناسی و جریانات سطحی منطقه تعیین و در انتها پس از ارزیابی خسارت ناشی از حداکثر خشکسالی پتانسیل، به ارائه راهکارهای مناسب، برای مدیریت پایدار خطر مبادرت گردید. نتایج تحقیق نشان داد که شاخصspi می تواند زمان شروع، خاتمه و شدت و تداوم خشکسالی را به خوبی در منطقه نشان دهد. همچنین با افزایش مقیاس زمانی، از فراوانی وقوع خشکسالی کاسته شده ولی مدت دوام آن افزایش می یابد. دقت مدل ساریما در سال های مختلف و برای ایستگاه های مختلف متفاوت است. بررسی نقشه های پهنه بندی خطر خشکسالی نشان داد که از بین 6 بازه زمانی، شاخص spi تنها در خشکسالی سال 1364 در بازه 24 ماهه دارای توان تفکیک زمانی و در مقیاس24 ماهه 2 ایستگاه و 48 ماهه 5 ایستگاه دارای قابلیت تفکیک مکانی است. رابطه زمانی وقوع خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیکی با یکدیگر در سطح 99 درصد معنی دار است و این همبستگی در بازه 3 ماهه حداکثر می باشد. خشکسالی سبب کاهش آب های سطحی است و این تاثیر در همان ماه یا با یک ماه تاخیر و حداکثر در ایستگاه سیرآباد در زیر حوضه دربند اتفاق می افتد. در دوره های بحرانی خشکسالی، هیچ سطحی از حوضه اترک بالایی و میانی از خطر شدید خشکسالی مصون نبوده و خسارت بسیار زیادی به آن وارد می شود و لزوم برنامه ریزی برای خشکسالی و مدیریت منابع آب به منظور کاهش خطر خشکسالی در قالب 4 برنامه مدیریتی منطقه اجتناب ناپذیر است. در شرایط بحرانی خشکسالی با توجه به کمبود بارش 2/92 میلیمتر در سال، لزوم اجرای 2 برنامه مدیریتی اجتناب از خطر (iii)، شامل اجرای اصلاح شیوه های آبیاری، تغییر الگوی کشت و ترویج کشت گیاهان مقاوم و سازگار با خشکی، کنترل سطوح زیر کشت متناسب با نیاز آبی و اقدامات کنترلی (iv)، وابسته به استراتژی ذخیره، انتقال و بهینه سازی الگوی مصرف ضروری است. کلمات کلیدی: شاخص spi، جریانات سطحی، خسارت خشکسالی، مدیریت خطر، حوضه آبخیز اترک.